Arheometrija je multidiscipliarna humanistička naučna disciplina koja koristi metode, tehnike i znanja prirodnih nauka, fizike, hemije, biologije, matematike i tehnike sa ciljem rasvetljavanja misterija arheologije i istorije.
Naziv naučne discipline je složenica reči grčkog porekla, archaeo što znači drevni i metron što znači mera, merenje, te bi naziv u potpunosti definisao primenu savremene istrumetacije i znanja na dešifrovanju priča koje sa sobom nose artefakti pronađeni širom sveta.
Primena prirodnih nauka i tehnike više od 80 godina u arheologiju i istraživanju kulturnog nasleđa je omogućila rast i razvoj arheologije sa višestrukim doprinosom u otkrivnju istine i vremeskog mapiranja prošlosti. Nove tehnike, primenjene na gotovo svu materijalnu kulturu i interdisciplinarnost, konvergirali su ka rešavanju mnogih pitanja u vezi sa životom i evolucijom sveta.
Pojam arheometrija je prvi put uveden u nove naučne discipline krajem pedesetih godina prošlog veka u Oksfordu, od strane arheologa, profesora Havkesa, koji je bio profesor evropske istorije na Univerzitetu Oksford.
Još u renesansi, alhemičari i prirodni filozofi, te istraživači XIX veka posmatrali su i pokušavali da se bave prirodnim fenomenima, te se oni smatraju pretečama savremenih arheometrista. U XVII veku je opisan fenomen termoluminiscencije kvarca u članku Kraljevskog društva iz Londona.
1663.godine Bojl je opisao efekat emisije svetlosti dijamanta kada se zagreje na temperaturu ljudskog tela. Ova pojava je u prošlom veku iskorišćena za razvoj metode datiranja keramike, spaljene gline i drugih artefakata. Početkom XIX veka Klaprot je analizirao rimske čaše i novčiće da bi utvrdio način njihove izrade, dok je Bazelijus analizirao mesingane predmete. Sredinom XIX veka Gobel iz Estonije je pokušao da analizira mesing korišćen za oruđe statističkom obradom, a Darmour iz Francuske je istu metodu sprovodio izučavajući nemetalne predmete. U spisima sa kraja XIX veka se pominje nemački bogataš Helm i poznati arheolog Šlajman, koji se smatraju pionirima u armeometriji zahvaljujući analizi perli iz Mikene.
Veruje se da bi prvi primer primene savremene arheometrije mogao biti poznavanje godišnjeg prirasta drveća i izolovanje jezgra iz drvenih greda koje su korišćene za izgradnju praistorijskih kuća na jugozapadu Sjedinjenih Američkih Država, te određivanje starosti otkrivenih kuća (Douglass, 1936). Sa druge strane iz ovih podataka, tj. izgled godova drveta može da ukaže na varijacije u klimi koje su pratile rast drveta. Ovo je primer upotrebe znanja dendrohronologije koji se i danas koristi pri arheološkim istraživnjima u Evropi i Americi. Vremenska odrednica koju mogu da nose supstace koje sadrže ugljenik, tj. radiokarbosko datiranje, predstavlja revolucionarno otkriće za određivanje apsolutne starosti u arheologiji (Libby et al.,1949), određivanje perioda čovekove aktivnosti, klimatskih promena ili izumiranja životinja kao što su vunasti mamut ili sabljozubi tigar. Unapređenje metode i razvojem masene spektrometrije omogućeno je mikrogramsko datiranje ugljenika (Nelson et al., 1977), te primenu ove metode na umetnost i postavljanje vremeskih odrednica za novootkrivena dela čuvenih likovnih majstora. Jedan od najpoznatijih primera radiokarboskog datiranja je slučaj Torinske plaštanice za koju se smatralo da je bila obavijena oko Hristovog tela, a za koju su tri nezavisna istraživanja u različitim laboratorijama pokazala da fragmenti lanenih vlakana plaštanice vuku poreklo do XIII veka (Damon et al., 1989). Od tada su razvijene i unapređene metode za izolovanje ugljenika iz slika, kao i minerala iz korišćeih pigmenata. Ovo je omogućilo datiranje kamene umetnosti u Teksasu (SAD) u period pre 4000 godina (Russ et al., 1990). Luminiscencija kristala kvarca i feldspata se koristi za datiranje čovekovog skloništa i grnčarstva. Kontroverzno je otkriće sedimenata koji sadrže artefakti u Jinmiju (Severna Australja) koje su datirane na vreme od pre 116000 godina (Fullager et al.,1997), protivnici ove teorije su koristili stimulisanu luminiscenciju i utvrdili da je maksimalna starost sedimenata 10000 godina (Roberts et al., 1998). Ove situacije ukazuju na složenost arheometirjskih merenja i moguće potencijalne problematične dobijene rezultate u eksperimentalnim uslovima koji nisu dovoljno poznati.
Arheometrija kao naučna disciplina arheologije obuhvata i koristi širok spektar naučnih tehnika kako za proučavanje objekata nasleđa, njihovo očuvanje i datiranje istorijskih i praistorijskih događaja.Tehnike su zasnivane na osnovnim principima i fenomeni fizike kao što su radioaktivnost, elektricitet i magnetizam, atomska teorija, elektromagnetno zračenje; zatim hemije npr difuzija, reakcije, topljenje, afiniteti; geologije kao što su geomorfologija, sedimentologija, petrologija; geofizike – paleoklima, geo-magnetno polje, atmosfera; astronomija kao što su solarni sistem, nebeska mehanika; do matematičkih proračuna algoritma, statistike, i na kraju dostignuća saremenih informacionih nauka – Inform tehnologija i komunikacija, virtuelna stvarnost, 3D…
U današnje vreme arheometrija obuhvata arheometalurgiju koja se bavi problematikom prve primene određenh metala i poreklu ruda koje su korišćene u proizvodnji artefakt; obradu keramičkih materijala-njihovo poreklo, primenu, rute trgovine; obradu organskih materijala- analiza životinjskih i biljnih ostataka; tehnike datiranja sa metodama: datiranje ugljenikom 14 posebno za organske materijale, dendrohronologija za datiranje drveta, termoluminiscencija za anorganske materijale, uključujući keramiku, optički stimulisana luminiscencija za datiranje keramike, elektronska paramagnetna rezonanca primer datiranje zubi životinja i ljudi, radiometričko datiranje sa tehikama radiougljeničkog datiranja, kalijum-argonsko datiranje i uranijum-olovo datiranje fosilnih ostataka i vulkanskih sedimenata.
Dok u našoj zemlji ova naučna disciplina živi kroz rad pojedinih ekspertskih grupa naučnika okupljenih pri naučim institutima i fakultetima, u svetu je njena primena mnogo rasprostranjenija i traženija te možete pri univerzitetskom obrazovnju steći zvanje arheometriste.
Upoznavanje sa ovom naučnom disciplinom predstavlja još jedan primer primene savremenih naučnih znanja prirodnih nauka koje među mladima nisu toliko popularne, u svrhu korišćenja u humanističkim i društvenim naukama ili nenaučne svrhe.